Cmentarz w Zambrowie

W 1868 roku, pod przewodnictwem księdza Pawła Makowskiego, zrealizowano solidne kamienne ogrodzenie, którego datę można dostrzec na znajdującym się przy bramie głównej kamieniu. W ramach tej inwestycji powstała także główna brama cmentarza, a kolejny remont ogrodzenia, zlecony przez księdza proboszcza Piotra Włostowskiego, miał miejsce w 1900 roku, co dokumentują daty na sklepieniu muru z boku bramy głównej.

W ciągu ponad dwóch stuleci działalności cmentarza jego struktura uległa wielokrotnym przekształceniom. Dawniej w południowej części cmentarza, w lewym rogu, istniało miejsce na pochówek dzieci nieochrzczonych, podczas gdy po prawej stronie znajdowała się kostnica, w której składano kości przenoszone z tymczasowych grobów bądź zlikwidowanych miejsc pochówku, w tym również z terenu cmentarza przykościelnego. W północno-wschodniej części cmentarza mieściło się miejsce przeznaczone dla niekatolików, oddzielone od reszty nekropolii małym rowem. W przeszłości w każdym rogu cmentarza ustawione były drewniane krzyże, co dodawało mu jeszcze większego znaczenia jako miejsca pamięci.

Jednym z najważniejszych elementów zambrowskiego cmentarza jest kaplica grobowa księdza Marcina Krajewskiego. Jest to najstarszy wolnostojący zabytek architektoniczny w Zambrowie, a jej konstrukcja drewniana ma formę kwadratową, charakterystyczną dla stylu zrębowego, ze szalowaniem i podpiwniczeniem. Dach czterospadowy, pokryty gontem, wieńczy obeliskowa sterczyna z blachy. W latach 70. XX wieku do kaplicy dobudowano murowane schodki oraz zadaszenie nad wejściem. Nad drzwiami można dostrzec napis informujący o fundatorze budowli oraz restauracji kaplicy w 1866 roku. W najwyższej partii widnieje również wiersz:

Dolną część napisu stanowi epitafium Franciszki Chęcińskiej.

Wnętrze kaplicy ozdobione jest późnobarokową polichromią, prezentującą iluzjonistyczny ołtarz, na którym można dostrzec sześć przedstawień tańca śmierci. To unikalny przykład dance macabre w północno-wschodniej Polsce. Malowidła, umieszczone w prawo od wejścia, ukazują spotkania ze śmiercią różnorodnych postaci społecznych, podczas gdy postacie po lewej stronie przedstawiają przykłady pozytywne. Respektując rolę edukacyjną tych obrazów, warto zauważyć, że obrazy te odzwierciedlają lokalną społeczność, co dodaje im głębszego sensu.

Na cmentarzu można znaleźć również neoromańską kaplicę grobową rodziny Woyczyńskich, zbudowaną na grobie żony Piotra Woyczyńskiego w okolicach 1870 roku, prawdopodobnie według projektu znanego architekta Bolesława Muklanowicza. Murowana, otynkowana budowla, z wyraźnym biforium nad wejściem, stanowi niepowtarzalny element zambrowskiego krajobrazu cmentarnego. Wewnątrz znajdują się krzyż, murowany ołtarz oraz model trumny, a na ołtarzu widnieje obraz przedstawiający chrzest Chrystusa.

Niezwykłe jest to, że na cmentarzu przetrwały liczne nagrobki datowane na drugą połowę XIX wieku oraz pierwszą połowę XX wieku, jednakże informacje te mogą być niepełne. Najstarszy zachowany nagrobek to mogiła Marianny Kołomyjskiej, która zmarła 8 stycznia 1878 roku. Oprócz nagrobków cywilnych, na cmentarzu znajdują się również nagrobki księży katolickich, w tym te z lat 1890–1920, a także groby związane ze zdarzeniami historycznymi, takie jak mogiła 20-letniego Henryka Perkowskiego oraz mogiła Włodzimierza Witkowskiego, ofiary zbrodni katyńskiej.

Na zambrowskim cmentarzu można znaleźć zarówno groby indywidualne, jak i mogiły zbiorowe. Najważniejszą z nich stanowi mogiła powstańców styczniowych, którzy polegli w walce pod Zbrzeźnicą w 1863 roku. Ich pamięć uhonorowano pomnikiem postawionym w 1933 roku przez oficerów Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty w Zambrowie. Napis na pomniku brzmi: „Powstańcom z roku 1863–64…” . W grobie obok spoczywają ponadto żołnierze września 1939 roku, którym również postawiono pomnik z odpowiednim napisem.

Oprócz tego, ważnym miejscem na cmentarzu jest pomnik poświęcony mieszkańcom Zambrowa, którzy zostali rozstrzelani w kwietniu 1943 roku w Jeziorku koło Łomży. Pomnik, odnowiony w 1992 roku, upamiętnia nie tylko ich ofiarę, ale także tragiczne losy ich rodzin.

W latach 70. XX wieku w bezpośrednim sąsiedztwie cmentarza parafialnego stworzono cmentarz komunalny, a sam cmentarz parafialny w 1987 roku zapisano na listę zabytków.